Veel hoogbegaafden zijn goed in wiskunde, natuurkunde, complexe denkopgaven of schaken. Ze maken zich razendsnel kennis eigen en leveren uitmuntende prestaties. Een dergelijk profiel past echter niet bij alle hoogbegaafden. Een aantal van hen is zeer gevoelig. Hóóggevoelig. Hun kwaliteiten liggen met name op het sociale en creatieve vlak. Omdat zij liever niet opvallen, herkennen we hen zelden aan uitmuntende cognitieve prestaties. De kans is groot dat zij onderpresteren.
Onzichtbare antenne
Elaine N. Aron begon haar onderzoek naar de karaktereigenschap die zij later highly sensitive zou noemen bij (hoog)begaafde kinderen (‘gifted children’).1 Zij merkte op dat veel van deze kinderen hun talenten niet wisten te benutten vanwege hun gevoeligheid. Vaak was er sprake van faalangst, somberheid of een laag zelfbeeld. Aron zag echter de basiskwaliteiten van hun gevoelige en emotionele aard en wilde die benadrukken.2 Dat deed ze onder meer in haar boek ‘Het hoogsensitieve kind’, waarin ze overigens, zoals ze zelf aangeeft, over het hoofd heeft gezien om de (hoog)begaafdheid van deze kinderen te benoemen: ‘… I had overlooked the giftedness of HSCs when I was writing about them… ‘.3
Hooggevoelige hoogbegaafde kinderen en tieners zijn ontvankelijk voor sfeer en merken in groepen van alles op, met name in sociale interacties. Ze registreren nauwkeurig dat een docent z’n dag niet heeft en hoe de leerlingen daarop reageren, ze weten je precies te vertellen hoe er in de pauze met elkaar wordt omgegaan en wie bijvoorbeeld buiten de groep valt of problemen heeft. Een hooggevoelig hoogbegaafde tiener verwoordde dat als volgt: ‘Volgens mij heb ik een heel goed werkende onzichtbare antenne, die heel veel dingen weet, ziet en voelt’.
Zoals een cognitief hoogbegaafd kind voortdurend feiten ter discussie stelt met zijn vele ‘waarom’- vragen, zo zet een hooggevoelig hoogbegaafde tiener steeds vraagtekens bij (innerlijke) zekerheden. Hoewel het diep van binnen weet dat het bijvoorbeeld leuk is om op kamp te gaan, denkt de tiener diep na over de sociale en emotionele kanten ervan en gaat vragen stellen: Wat als ik daar gepest wordt? Ga ik m’n ouders niet heel erg missen? Stel dat het bed niet fijn ligt? De tiener reflecteert diep op de situatie waardoor er behoedzaamheid ontstaat, maar veel vaker nog: angst. Door zijn of haar diepe denkproces werpt het zelf zoveel (eventuele) barrières op, dat het angstig wordt voor nieuwe situaties en veranderingen. En zoals de ‘waarom’-vragen van een cognitief hoogbegaafd kind niet te stoppen zijn met dooddoeners als ‘Zo is het nou eenmaal!’, zo is een hooggevoelig hoogbegaafde tiener niet te helpen met een goedbedoelde geruststelling als ‘Het valt heus wel mee!’.
Innerlijke belevingswereld
René van Blaricum, ambulant begeleider hoogbegaafdheid in Den Bosch en vele jaren actief als leerkracht van de verrijkingsklas aldaar, herkent het beeld van de hooggevoelige hoogbegaafde leerling. ‘Het zijn kinderen met een verfijnde antenne, bij wie gevoelens en emoties een belangrijke rol spelen. Tijdens de lessen in de verrijkingsklas merkte ik dat deze kinderen een rijke innerlijke belevingswereld hebben en dat zij in staat zijn om gevoelens van zichzelf en anderen goed onder woorden te brengen’. Van Blaricum deed deze ervaringen op tijdens de vele SoVa trainingen en filosofielessen die hij met hoogbegaafde kinderen deed. ‘In de verrijkingsklas kreeg ik veel begaafde leerlingen die op school waren vastgelopen. Gevoelige kinderen, met een laag zelfbeeld en vaak geblokkeerd geraakt in het leren. In de klas waren ze erg stil en teruggetrokken. Om deze leerlingen beter te laten functioneren gebruikte ik onder meer thematische verhalen, bijvoorbeeld over pesten, scheiding of ruzie – onderwerpen die dichtbij hun belevingswereld liggen. Er ontstonden diepgaande, emotionele gesprekken over pijnlijke gebeurtenissen en hun eigen gevoelens daarover. Dan moet je als leerkracht aandachtig luisteren en een veilige omgeving bieden, waarin die gevoelens er mogen zijn’.
Hooggevoelige hoogbegaafde tieners hebben een levendige verbeelding en vaak een visuele manier van informatieverwerking. Ze zoeken graag uitdaging in het creatief toepassen van kennis en vaardigheden, met een sterke voorkeur voor een sociale context. Filosoferen spreekt hen erg aan, zeker als zij uitvoerig kunnen nadenken over mensen en hun gedrag, over natuur en biologie of over sociale vraagstukken. Ook hebben zij lesstof nodig die ‘leeft’. Hooggevoelige hoogbegaafde tieners zijn snel uitgekeken op een volgordelijke, methodische aanpak, zoals bijvoorbeeld het leren van een taal via een lesboek. Liever willen zij geïnspireerd worden door een native speaker en zich samen met andere leerlingen via rollenspel een taal eigen maken.
Hooggevoelige hoogbegaafde tieners vallen op school liever niet op. Plotseling een beurt krijgen, in het middelpunt van de belangstelling staan, of een moeilijke opdracht krijgen zonder gerichte uitleg, voelt al snel overweldigend. De omgeving wordt dan onveilig en de kans is groot dat de leerling dichtklapt, faalangstig wordt en op den duur gaat onderpresteren. Ook kan dit teruggetrokken of juist druk gedrag, huilbuien en woedeaanvallen veroorzaken, waarmee de tiener zijn gevoeligheid toont. De houding van de docent en de klasgenoten is bepalend voor de geborgenheid die het kind ervaart in de klas. Bij een docent die plotseling boos uitvalt, ongeduldig is en controlerend, of kinderen die gekke en kwetsende opmerkingen maken, zal een hoogsensitieve tiener zich zeer onveilig voelen.
Serieus nemen
Hoe kunnen docenten rekening houden met hooggevoelige hoogbegaafde leerlingen? Belangrijk is om de gevoeligheid van een tiener serieus te nemen. Hoogsensitiviteit is geen emotionele zwakte of een vorm van extreme verlegenheid. Het is een karaktereigenschap, waarmee tieners de kwaliteit in zich dragen om de omgeving scherpzinnig waar te nemen en diep over dingen na te denken. Deze kinderen voelen zich het meest op hun gemak bij volwassenen die rustig en oprecht met hen omgaan. Dan durven ze zichzelf te zijn en blijken het spontane en communicatieve jonge mensen, die veel te vertellen hebben.
Noten:
1 en 3. Aron, E.N., Growing up gifted is not easy, in: Comfort Zone Online (februari 2006) www.hsperson.com
2. Aron, E.N., Is sensivity the same as being gifted?, in: Comfort Zone Online (november 2004) www.hsperson.com
© 2025, Gerarda en Henk-Jan van der Veen
Dit artikel werd in aangepaste vorm eerder gepubliceerd in Talent : tijdschrift over hoogbegaafde kinderen.
